Historia lalek kokeshi została zapoczątkowana pod koniec okresu Edo (lata 1603–1867) w regionie Tōhoku, położonym w północnej części Honshū. Podczas panujących tam długich zim, miejscowi kijiya, rzemieślnicy wytwarzający z drewna przedmioty domowego użytku, chcąc urozmaicić swoją pracę, zaczęli wykonywać drewniane lalki o niewyszukanym, cylindrycznym kształcie. Początkowo wyrób kokeshi był jedynie uzupełnieniem ich rzemiosła, stanowiąc jednocześnie dodatkowe źródło dochodu. Lalki robiono ręcznie z drewna klonu, derenia lub magnolii.

Wczesne kokeshi charakteryzowały się bardzo naturalną, wręcz surową, formą. Nie były zdobione żłobieniami, ani malowane. Zarówno cylindryczny korpus, jak i okrągła głowa lalki zachowywały kolor drewna, z którego zostały wykonane. Miejscowa ludność traktowała kokeshi jako talizman, mający zapewnić pomyślne zbiory oraz ochronę przed nieszczęśliwymi zdarzeniami.

Pod koniec XIX wieku region Tōhoku zyskał popularność jako miejsce wypoczynku, dzięki znajdującym się tam gorącym źródłom. W kurortach kokeshi były używane do oklepywania ciała podczas kąpieli w celu poprawienia krążenia krwi. Z biegiem czasu zaczęto je kupować jako pamiątki, a ponieważ różniły się one wzorami w zależności od miejsca pochodzenia, wkrótce stały się przedmiotem zainteresowania kolekcjonerów.

Rosnący popyt na kokeshi doprowadził do powstania wyspecjalizowanych pracowni zajmujących się ich wytwarzaniem. Proste, drewniane lalki zamieniły się w ręcznie malowane dzieła sztuki. Rzemieślnicy ożywili kokeshi, przyozdabiając je kimonami w kolorach czerni, purpury, zieleni oraz żółci. Lalki zyskały także namalowane kilkoma cienkimi kreskami twarze.

Ze względu na nowy, kolorowy wygląd, kokeshi kojarzono z młodością i dziewczęcym pięknem. Prosta estetyka zyskała powodzenie w całej Japonii. Ponadto, drewniane lalki, w odróżnieniu od porcelanowych, były dostępne dla wszystkich. Pełniły funkcje zabawek oraz stanowiły popularny prezent ofiarowywany dziewczynkom w dniu urodzin.

Początkowo kokeshi były wytwarzane w trzech rozmiarach. Z czasem wielkość lalek stała się bardziej zróżnicowana, a do ich produkcji zaczęto używać tokarek. Artysta, po wytoczeniu poszczególnych elementów, łączył je i dekorował, umieszczając na spodzie figurki swój podpis.

Współczesne kokeshi można podzielić na dwa rodzaje: tradycyjne i nowoczesne.

Kokeshi tradycyjne, dentō-kokeshi, to laleczki zachowujące, charakterystyczne dla danego regionu, oryginalne kształty oraz zdobienia, które nie zmieniły się na przestrzeni dwustu lat.  Tradycyjne kokeshi występują w wielu odmianach, różniąc się od siebie kształtem głowy i korpusu, a także sposobem ich łączenia oraz motywami dekoracyjnymi. Kolebką dentō-kokeshi jest Tōhoku. Każda z sześciu prefektur tego regionu szczyci się swoimi oryginalnymi kokeshi, wytwarzanymi w lokalnych pracowniach z pokolenia na pokolenie.

Kokeshi nowoczesne, shingata-kokeshi, to laleczki produkowane na dużą skalę przy pomocy nowoczesnych maszyn. Dzięki zautomatyzowaniu produkcji pojedynczy warsztat jest w stanie wyprodukować miesięcznie nawet 15.000 lalek. Shingata-kokeshi zostały wymyślone po drugiej wojnie światowej przede wszystkim z myślą o turystach zagranicznych. Ich kształty, zdobienia oraz kolorystyka zostały dopasowane do upodobań obcokrajowców i tym samym nie cieszą się dużym uznaniem wśród Japończyków. Nowoczesne kokeshi cechuje bardzo duża różnorodność. Są one produkowane w wielu zakątkach Japonii, ale nie noszą cech charakterystycznych dla danego regionu. Uważa się, że produkcję shingata-kokeshi zapoczątkowano w prefekturze Gunma, gdzie wytwarza się ich najwięcej do dnia dziesiejszego.

Najbardziej cenione w Japonii są tradycyjne kokeshi pochodzące z miejscowości Naruko w prefekturze Miyagi. Z powodu ruchomej głowy, która podczas przekręcania wydaje dźwięk kojarzący się z płaczem, potocznie nazywa się je „płaczącymi lalkami”. Kokeshi z Narukowytwarzane są z drewna keyaki, podziwianego przez Japończyków ze względu na wyjątkową barwę, wyrazistość słojów oraz twardość. Cechą charakterystyczną zdobienia „płaczących lalek” są malowane na górze i na dole stożkowatego korpusu kolorowe, poziome pasy, pomiędzy którymi artyści umieszczają kwiaty chryzantem. W miejscowości Naruko, gdzie od lat wyrabia się najpiękniejsze tradycyjne lalki, odbywa się także doroczny ogólnojapoński festiwal kokeshi.

Lalki kokeshi zalicza się do najpopularniejszych pamiątek z Japonii. Kupując lalki nowoczesne (shingata-kokeshi), wystarczy dokonać wyboru odpowiadającego nam kształtu, wielkości, kolorystyki i motywów zdobniczych. Przy zakupie lalek tradycyjnych (dentō-kokeshi) warto dodatkowo zwrócić uwagę na rodzaj i kolor drewna oraz wyważenie ciężaru korpusu w stosunku do głowy.

Niekiedy te urocze dzieła japońskich rzemieślników, przedstawiające dużą wartość zabytkową, można znaleźć na lokalnym pchlim targu. Zachęcam do bliższego przyjrzenia się tradycyjnym lalkom kokeshi i zwrócenia uwagi na ich oryginalne piękno. Przy odrobinie szczęścia, bez konieczności udania się do Naruko, będziemy mogli wzbogacić się o niepowtarzalną, cenną pamiątkę z Japonii.

zdjęcia i tekst: Anna Łata

Anna Łata – pedagog, nauczycielka języka polskiego w Szkole Polonijnej w Tokio. Miłośniczka kuchni wegeteriańskiej oraz kuchni japońskiej. W wolnych chwilach instruktorka tańca fitness zumba.