Teatr X (czytany z greckiego Cai) otworzył swe podwoje dla publiczności dokładnie 20 lat temu, we wrześniu 1992 roku. Powstaniu X przyświecała idea teatru, który sprawowałby opiekę nad młodymi aktorami, reżyserami, scenografami, którzy mają ambicje tworzyć sztukę niekomercyjną.

Budynek, na którego parterze znalazł miejsce Teatr X, został wybudowany w samym sercu dawnego “Dolnego Miasta“, niedaleko rzeki Sumida, 3 minuty marszem od stacji Ryogoku, w zaszczytnym sąsiedztwie świątyni Eko-in, która uznawana jest za kolebkę japońskiego sportu narodowego sumo. Teatr można nazwać kameralnym, choć w zależności od potrzeb można zwiększyć liczbę miejsc dla publiczności nawet do 300.

Producentem i dyrektorem artystycznym “X” nieprzerwanie od 1992 roku jest pani Misako Ueda. Urodzona w Mandżurii do Japonii wróciła po wojnie. Jest absolwentką Wydziału Dramatopisarstwa i Reżyserii w Szkole Sztuk Scenicznych. Przez wiele lat pracowała w jednym z największych japońskich wydawnictw muzycznych “Ongaku no Tomo”. Jej przygoda z teatrem, która po pewnym czasie przerodziła się w fascynację przede wszystkim teatrem polskim, rozpoczęła się w roku 1986, gdy w jednym z dzienników japońskich przeczytała wywiad z Andrzejem Wajdą. W rozmowie z dziennikarzem Wajda wspomniał, że jego marzeniem jest zrealizowanie “Nastazji” według Dostojewskiego, a w swoim rozwiązaniu scenicznym w roli głównej (podwójnej) widzi jedynie Tamasaburo Bando, aktora teatru kabuki specjalizującego się w rolach kobiecych.

Pani Misako Uedzie, osobie z natury niezwykle energicznej i przedsiębiorczej nie trzeba było dwa razy powtarzać. Po 3 latach skomplikowanych i żmudnych negocjacji w roku 1989 Andrzej Wajda zrealizował w Tokio swój wymarzony spektakl, który spotkał się z bardzo ciepłym przyjęciem japońskiej publiczności, a jednocześnie był sukcesem producentki. Warto wspomnieć, że był grany aż 59 razy.

Podczas jednego z pobytów w Krakowie związanego z przygotowaniami spektaklu “Nastazja” pani Misako Ueda miała okazję poznać Jana Peszka, aktora Starego Teatru i profesora krakowskiej Szkoły Teatralnej.

Znajomość producentki i aktora zaowocowała wieloletnią, niezwykle udaną współpracą, której efektem są trzy projekty zrealizowane w Teatrze X.

Projekt I: Witkacy

Dlaczego Witkacy? Jako uzasadnienie wyboru właśnie Witkacego p. Misako Ueda cytuje jedno z zadań teatru Czystej Formy. “Wychodząc z teatru człowiek powinien mieć wrażenie, że obudził się z jakiegoś dziwnego snu, w którym najpospolitsze nawet rzeczy miały dziwny, niezgłębiony urok charakterystyczny dla marzeń sennych, niedających się z niczym innym porównać.”

Trwający 3 miesiące festiwal (wrzesień-grudzień 1992 r.) inaugurował działalność Teatru X, a jednocześnie prezentował szerokiej publiczności sylwetkę Stanisława Ignacego Witkiewicza.

W programie znalazły się dramaty Witkacego, pokaz filmu “ Pożegnanie jesieni” Mariusza Trelińskiego zrealizowanego na podstawie powieści o tym samym tytule oraz kilka wydarzeń towarzyszących m.in. wystawa rysunków i fotografii autorstwa Witkacego, a także filmy Grzegorza Dubowskiego “Dzieło malarskie” i “Tumor Witkacego”.

Jednym z dramatów prezentowanych podczas festiwalu był spektakl “Wariat i zakonnica“, który powstał na specjalne zamówienie Teatru X, a którego koncepcją była wspólna gra doświadczonego aktora i jego uczniów. Nad przygotowaniem spektaklu Jan Peszek pracował prawie 2 lata, w obsadzie poza nim samym znalazło się dwoje jego studentów oraz dwójka absolwentów. Trzeba również zaznaczyć, że spektakl ten był reżyserskim debiutem znanego polskiego aktora i pedagoga.

W festiwalu uczestniczył także Norweski Teatr Narodowy ze spektaklem “Kurka wodna” reżyserowanym przez asystenta Andrzeja Wajdy, Piotra Chołodzińskiego, wówczas stawiającego pierwsze samodzielne kroki reżyserskie.

Natomiast spektakl “Kurka wodna“ zaprezentowany przez Yokohama Boat Theater posłużył się tekstem japońskim w tłumaczeniu wybitnego literaturoznawcy i polonisty profesora Tokimasy Sekiguchiego.

Drugim filarem festiwalu były warsztaty aktorskie, 10 spotkań z młodymi adeptami sztuki aktorskiej prowadzonych przez Jana Peszka. 12-osobowa grupa pod kierunkiem wybitnego pedagoga pracowała metodą Michaiła Czechowa, słynnego aktora i twórcy niezwykle skutecznej, oryginalnej techniki aktorskiej będącej rozwinięciem metody Stanisławskiego.

Projekt II: Bruno Schulz

Październik 1994 roku. Przed japońskim widzem otwiera się świat Brunona Schulza. “Sanatorium pod klepsydrą”, spektakl według scenariusza i w reżyserii Jana Peszka prezentowany był tokijskiej publiczności przez 5 wieczorów (15-19 października). W obsadzie niemal cała rodzina Peszków. Oprócz Jana na scenie pojawiła się córka Maria, dla której był to debiut sceniczny, i syn Błażej. Spektakl ten w Tokio miał swą premierę, natomiast w roku 1995 wszedł do repertuaru Teatru im. Słowackiego w Krakowie. Maria Peszek wystąpiła w poczwórnej roli wcielając się w postać Adeli, Bianki, Matki i Pokojówki.

O Schulzu Peszek mówi: “Schulz zawsze był dla mnie pisarzem afirmacyjnym. Nidgy nie kojarzył mi się z mrokiem. Jego proza jest niezwykle dynamiczna, prowokacyjna i powiedziałbym “kolorowa”. Schulz pokłada niezwykłą nadzieję w człowieku, daje mu prawo do bycia demiurgiem, twórcą.”

W galerii Teatru X spektaklowi towarzyszyła wystawa zatytułowana “Bruno Schulz i sztuki plastyczne”. Kontynuacją spotkań z młodymi adeptami sztuki aktorskiej były kolejne warsztaty, tym razem tygodniowe (21-27 października 1994 r.).

Tematem warsztatów była próba zbudowania definicji “aktora instrumentalnego”. Tekstem, z którym należało się zmierzyć był “Kwartet“ Bogusława Schaeffera. Ten nadal żywy i aktualny, w pewnym sensie ponadczasowy, scenariusz został napisany w 1966 roku. Prezentuje perypetie czterech muzyków, którzy w poszukiwaniu ideału sztuki i formy siegają po wszystkie dostępne środki wyrazu scenicznego, badają różne konwencje teatralne, świetnie się przy tym bawiąc.

Jan Peszek i tym razem skoncentrował się na pracy nad kilkoma aspektami sztuki aktorskiej, bez których aktor instrumentalny istnieć nie może. Praca nad prawidłowym oddechem, działania aktorskie wykonywane w różnych rytmach, pantomima i umiejętność “rozciągnięcia“ czynności w czasie to tylko kilka wyzwań, z którymi zmierzyło się 12 japońskich aktorów tworzących trzy kwartety: męski, żeński i mieszany.

Projektowi towarzyszyły również pokazy filmowe, podczas których można było zobaczyć “Ulicę Krokodyli“ zrealizowaną w roku 1986 przez braci Quai (Timothy i Stephen) oraz słynny film Wojciecha Hasa “Sanatorium pod klepsydrą“ (1973 r.), nagrodzony na festiwalach filmowych w Cannes, Gdańsku i Trieście. W dniach 10-12 października odbyły się trzy pokazy filmu japońskiego “Drugie dzieciństwo Brunona Schulza“. Reżyserem filmu był Go Nonaka, który rolę narratora powierzył Janowi Peszkowi.

W roku 1996 Jan Peszek ponownie przybywa do Teatru X. Tym razem chodzi o przygotowanie spektaklu “Iwona, księżniczki Burgunda“ według W. Gombrowicza. Do udziału w planowanych na październik warsztatach, które pozwoliłyby wyłonić obsadę przedstawienia zgłosiło się aż 260 kandydatów. W sierpniu przeprowadzona została wstępna selekcja, w wyniku której prawo do udziału w warsztatach zdobyło 37 aktorów.

Drugi etap przygotowań do “Iwony”, czyli warsztaty pozwalające skompletować obsadę spektaklu mają miejsce w październiku 1996 roku. Podczas spotkań z aktorami Jan Peszek pracuje już na wstępnej wersji tłumaczenia utworu, co pozwala mu wyłonić pełną obsadę przedstawienia. “Iwona, księżniczka Burgunda” ma być spektaklem upamiętniającym piątą rocznicę powstania teatru, a jednocześnie przedsięwzięciem wieńczącym współpracę Jana Peszka z młodymi japońskimi aktorami.

W dniach 23-27 października na scenie Teatru X Jan Peszek prezentuje mistrzowski “Scenariusz dla nieistniejącego, ale możliwego aktora instrumentalnego”. Publiczność tokijska miała szansę oglądać ten spektakl wcześniej, podczas wizyty Starego Teatru w roku 1990. Wtedy to właśnie, w Studio 200 (200 to liczba miejsc na widowni) dzięki operatywności p. Miasako Uedy odbyły się promocyjne spektakle “Scenariusza”.

Scenariusz, którego autorem jest Bogusław Schaeffer, został napisany w roku 1963 z myślą o konkretnym wykonawcy - aktorze instrumentalnym Janie Peszku. W definicji Schaeffera aktor instrumentalny, to aktor “muzykalny, brawurowy, pantomimiczny i ogromnie sceniczny”. Takim też jawił się Jan Peszek na kameralnej scenie Teatru X.

Projekt III : Witold Gombrowicz

W trakcie spotkań z japońskimi aktorami, często podczas działań warsztatowych, Jan Peszek sygnalizował potrzebę stworzenia wspólnej płaszczyzny porozumienia, która wydawała się niezbędna do pracy przy “ Iwonie”. Myślał również o zorganizowaniu prób czytanych w Krakowie, w gmachu PWST, gdzie można było pomyśleć o zaciągnięciu “gombrowiczowskiego” oddechu. Pani Misako Ueda uznała pomysł za godny realizacji, choć postawiła pewien warunek. Podczas pobytu w Polsce japońscy aktorzy nie mogą tylko brać, ale muszą też dać coś od siebie. Tym czymś miał być spektakl, którego autorem i reżyserem był wybitny znawca japońskiego teatru tradycyjnego, profesor Masakatsu Gunji.

Spektakl ten zatytułowany “Iść“ to pełna ekspresji opowieść o ludzkim losie, ukazana poprzez różnorodne sposoby poruszania się. Historia uniwersalna, bo choć gest i ekspresja mogą nas różnić to uczucia są niezmiennie wspólne dla nas wszystkich.

Spektakl “Iść” miał japońską premierę 16 czerwca 1996 roku w Teatrze X, a już 20 czerwca aktorzy japońscy siedzieli w przestronnej sali krakowskiej PWST pracując nad tekstem “Iwony, księżniczki Burgunda“. Pobyt w Polsce trwał do 1 lipca, a sam spektakl został zaprezentowany w Krakowie (Centrum Kultury i Techniki Japońskiej) oraz na dziedzińcu Centrum Sztuki Współczesnej w Warszawie. Ten polski epizod można uznać za preludium przygotowujące japońskich aktorów do pracy nad trudnym tekstem Witolda Gombrowicza.

Próby do “Iwony“ rozpoczęły się we wrześniu 1996 roku i trwały nieprzerwanie do dnia premiery, czyli 24 października. Początkowo wydawało się, że i świat Gombrowicza i jego język jest dla Japończyków zbyt hermetyczny. Jan Peszek mówi:

“Mocno osadzony w polskich kontekstach Gombrowicz jest trudny do zrozumienia. Bardzo mało osób wierzyło w powodzenie tego spektaklu, ale w 1997 roku to właśnie nasza inscenizacja została nagrodzona” (Nagroda im. Yoshiko Yuasy dla najlepszej inscenizacji zagranicznej w 1997 roku).

“Iwona, księżniczka Burgunda” była prezentowana na scenie Teatru X od 24 października do 3 listopada. Spektakl reżyserował Jan Peszek, autorem przekładu był profesor Tokimasa Sekiguchi, natomiast scenografię i kostiumy przygotowała Małgorzata Szczęśniak.

Spektakl “Iść“ prezentowany latem publiczności polskiej został wznowiony na scenie Teatru X w dniach 25-26 listopada 1997 roku i był klamrą zamykającą cykl projektów polskich we współpracy z Janem Peszkiem.

Podsumowując pierwsze 5 lat współpracy polsko-japońskiej należy powiedzieć, że było to wyzwanie nie tylko dla organizatorów i uczestników, ale również dla japońskiej publiczności, która stała się czasem chyba wbrew własnym oczekiwaniom, królikiem doświadczalnym. Wszystkie spektakle, o których wcześniej wspomniałam były prezentowane bez napisów i bez lektora, czyli widzowie byli bombardowani lawiną słów, których nie byli w stanie pojąć. Przedstawienia poprzedzano co prawda prezentacją sylwetki autora i krótkim streszczeniem treści dramatu, ale wydaje się, że nie była to forma gwarantująca pełną percepcję treści. W jednym z wywiadów udzielonych dla japońskiego czasopisma “Switch“ Peszek wspomina, że w przypadku “Scenariusza dla nieistniejącego, ale możliwego aktora instrumentalnego“ wystarczy, by widz wykazał się zrozumieniem konwencji i ogólnie pojętego języka teatralnego. Podczas prywatnych rozmów Jan Peszek często wspominał, że silna hierarchiczność i traktowanie reżysera jak guru utrudniała, a czasem wręcz uniemożliwiała zbudowanie partnerskich relacji. Z drugiej jednak strony zawsze podkreślał otwartość japońskich aktorów oraz ich nieustanną chęć do kształcenia warsztatu aktorskiego. W 1992 roku za wybitne zasługi w propagowaniu polskiej kultury pani Misako Ueda została odznaczona Krzyżem Kawalerskim Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej.

Dzięki wieloletniej działalności i współpracy polsko-japońskiej, polskie projekty zrealizowane w Teatrze X przyczyniły się w sposób znaczący do postrzegania tego miejsca jako sceny wyjątkowej, która prezentuje unikalne, awangardowe działania artystyczne i jednoznacznie kojarzy się z Polską.

Bibliografia

Michaił A. Czechow, O technice aktora, Marek Sołek, Kraków 2000

Agnieszka Fryz-Więcek, Profesor i uczniowie, Gazeta Krakowska nr 294 (17-12-1992)

Anna Goc, Cimcirymci po japońsku, Gazeta Wyborcza - Kraków nr 82 (08-04-2011)

Jerzy Jarzębski, Podglądanie Gombrowicza, Kraków 2000

Małgorzata Kitowska-Łysiak, Bruno Schulz in memoriam, Lublin 1992

Zbigniew Osiński, Polskie kontakty teatralne z Orientem w XX wieku, Gdańsk 2008

Tokimasa Sekiguchi, Iwona w Tokio, “Pamiętnik Teatralny”, Warszawa 2004

“Switch“, Jan Peszek, Zabawne wykłady aktora instrumentalnego / Gakki haiyu ni yoru yukaina kougi, Tokio, 1997 January, str. 128

Misako Ueda, Koya to engeki, Minatonohito 2010