Współczesna architektura japońska, a także japońska urbanistyka, znajdują wielu zwolenników, jak również wielu przeciwników. Jedni są zafascynowani nowoczesnym budownictwem japońskim, a innych drażnią typowe domy mieszkalne, standardowe budynki administracji publicznej i specyficzny chaos przestrzenny. Można jednak stwierdzić, że tradycyjna architektura zachwyca wszystkich. Najpiękniejsze japońskie budowle wybudowane w stylu tradycyjnym to obiekty sakralne – buddyjskie i shintoistyczne. Chramy shintoistyczne i buddyjskie świątynie mogą się wydać osobom odwiedzającym Japonię po raz pierwszy podobne, jednak stosunkowo łatwo je od siebie odróżnić.

Pierwszą różnicą jest przede wszystkim nazwa. Jeśli zostają użyte takie słowa jak –jingu czy – jinja, możemy mieć całkowitą pewność, że chodzi o chram shintoistyczny. Natomiast jeśli nazwa zawiera –ji, –tera, –dera, lub –in to na pewno chodzi o świątynię buddyjską.

Drugim sposobem na odróżnienie świątyń od chramów jest po prostu dokładne przyjrzenie się im, można bowiem zidentyfikować oba budynki na podstawie następnego istotnego kryterium, jakim jest ich wygląd, lub innymi słowy ich forma architektoniczna. Do shintoistycznego chramu zawsze prowadzi brama torii (とりい; 鳥居), która często ma kolor w specjalnym odcieniu czerwieni (fot. 1).

Fot. 1 Chram Kihi jinja, Tsuruga, prefektura Fukui

Do świątyni prowadzi także brama, która jest zadaszona, często dość rozbudowana i najczęściej w naturalnym kolorze drewna (fot. 2). Przy wejściu do świątyni znajduje się małe źródełko, aby osoby ją odwiedzające mogły obmyć ręce. Nierzadko też można tam spotkać kamiennych strażników zwanychkomainu （こまいむ; 狛犬）. Ponieważ shintō i Buddyzm w Japonii koegzystują równolegle obok siebie, często chramy i świątynie ze sobą sasiadują. Zdarza się też, że torii, charakterystyczne dla chramów, prowadzi do świątyni, a niektóre z kolei chramy, np. Iwashimizu Hachiman-gū, posiadają bramę sōmon w stylu charakterystycznym dla świątyni buddyjskiej.

Fot. 2 Świątynia Chion-in, Kioto

Chram jinja （じんじゃ; 神社） składa się z głównego pawilonu – honden (ほんでん; 本殿), w którym przechowywane są święte przedmioty oraz z budynku haiden (はいでん; 拝殿）, który służy do modlitw i obrządków kultowych, a także, w zależności od wielkości chramu – składa się on także z wielu innych pawilonów o różnym przeznaczeniu, np.: noritoden(のりとでん; 祝詞殿）– pawilon do ceremonii religijnych, kagura-den (かぐらでん; 神楽殿) – pawilon ze sceną służącą teatrowi Noh oraz specjalnemu teatrowi japońskiemu kagura charakteryzującemu się tańcem i pieśniami rytualnymi, heiden (へいでん；幣殿) – pawilon na dary. Nad wejściem do chramu jest zawieszony spleciony gruby sznur ze słomy ryżowej – shimenawa (しめなわ; 標縄・注連縄・七五三縄), którego zadaniem jest chronić święte miejsce poprzez odciąganie złej energii (fot. 3). Sznur jest ceremionialnie co jakiś czas wymieniany. Ludzie odwiedzający chram wypisują swoje życzenia na specjalnych drewnianych tabliczkach ema (えま; 絵馬), które zawieszają w przeznaczonych do tego miejscach. Odwiedzający kupują też, zwłaszcza w Nowy Rok, omikuji (おみくじ; 御御籤, 御神籤) – przepowiednie. Przywiązanie karteczek z przepowiedniami na gałązkach drzew spowoduje, że dobra przepowiednia się spełni, a złej uda się uniknąć.

Fot. 3 Chram Tsuwano Taikodani Inari, Tsuwano, prefektura Shimane – shimenawa

Najbardziej znane chramy w Japonii to: chram Ise (Ise-jingū) w prefekturze Mie, który jest poświęcony bogini Amaterasu-ōmikami, Izumo Taisha w prefekturze Shimane poświęcona bogowi Ōkuninushi, Fushimi Inari Taisha w Kioto, w której czci się boga Inari Okami (fot. 4), Itsukushima w prefekturze Hiroshima (zabytek UNESCO), do której prowadząca brama torii jest malowaniczo usytuowana w wodzie Wewnętrznego Morza Japońskiego (Seto-naikai), Kasuga Taisha w Narze (zabytek UNESCO), oraz zespół sakralny Kumano Sazan w prefekturze Wakayama, w skład którego wchodzą Kumano Hayatama Taisha, Kumano Hongu Taisha i Kumano Nachi Taisha (fot. 5). Swoistą sławą cieszy się chram Yasukuni (Yasukuni-jinja) w Tokio poświęcony żołnierzom, którzy polegli w czasie wojny. Chram jest źródłem kontrowersji, ponieważ pośród 2466532 osób które czci, znajduje się tam także 1068 zbrodniarzy wojennych, w tym 14 uznanych przez Trybunał Tokijski za zbrodniarzy klasy A.

 Fot. 4 Chram Fushimi Inari Taisha, Kioto

 Fot. 5 Chram Kumano Nachi Taisha, prefektura Wakayama – heiden

Buddyjska świątynia tera (寺）lub otera （お寺）to także cały kompleks budowli. Podstawowym elementem i najbardziej charakterystycznym jest pagoda tō (とう；塔), która występuje najczęściej jako budowla trzypiętrowa bądź pięciopiętrowa. Obok pagody wybudowany jest zwykle pawilon główny, który nosi różne nazwy: złoty pawilon – kondō (こんどう；金堂）, pawilon główny – hondō (ほんどう；本堂）, pawilon Buddy – butsuden (ぶつでん；仏殿）, amidadō (あみだどう；阿弥陀堂） lub pawilon Dharmy – hattō (はっとう；法度）. Dalej wybudowana jest sala kazań – kodō (こどう；古道), a także skarbiec, w którym przechowuje się święte sutry i dary dla świątyni. W środku buddyjskiej świątyni zawsze znajduje się posąg Buddy. Natomiast przed wejściem do świątyni palą się ofiarne kadzidła.

Najbardziej znane świątynie w Japonii to: Hōryū-ji, Tōdai-ji, Kōfuku-ji i Tōshōdai-ji (fot. 6) w Narze (zabytki UNESCO), Kiyomizu-dera w Kioto (zabytek UNESCO; fot. 7), Zenkō-ji w Nagano, Nanzen-ji w Kioto (fot. 8), Byōdō-in w Kioto (zabytek UNESCO), Chūson-ji w Hiraizumi (pref. Iwate; zabytek UNESCO; fot. 9), Chion-in w Kioto (fot. 10) i wiele innych.

Fot. 6 Świątynia Tōshōdai-ji, Nara – kondō

 Fot. 7 Świątynia Kiyomizu-dera, Kioto

 Fot. 8 Świątynia Nanzen-ji, Kioto

Fot. 9 Świątynia Chūson-ji, Hiraizumi – hondō

Fot. 10 Świątynia Chion-in w Kyoto – główna brama Sanmon

Kolejną różnicą pomiędzy chramem i świątynią buddyjską jest sposób zachowania w tych obiektach sakralnych. Przed wyjściem do chramu należy dokonać puryfikacji poprzez obmycie obu rąk i przepłukanie buzi wodą temizuya (てみずや；手水舎) lub chōzuya z baseniku (fontanny) wypełnionego wodą chōzubachi (ちょうずばち; 手水鉢). W chramach dozwolone jest klaskanie przed modlitwą, natomiast w buddyjskiej świątyni trzeba zachować milczenie już od momentu wejścia.

Rys. 1 Zachowanie się w chramie

Wizyta w chramie obejmuje szereg czynności, które wykonuje się w odpowiedniej kolejności (rys. 1):

1. Puryfikacja wodą przed wejściem
2. Wrzucenie kilku monet saisen
3. Zadzwonienie gongiem
4. Podwójny głęboki ukłon
5. Dwukrotne klaśnięcie w dłonie
6. Modlitwa
7. Pojedyńczy głęboki ukłon

Wizyta w świątyni wiąże się także z określonymi manierami, z których najważniejsze jest okazanie szacunku, podobnie zresztą jak podczas wizyty w chramie. Zachowanie obejmuje:

1. Zapalenie kadzidełek – osenko (おせんこ；お線香) – kierowanie dymu w swoją stronę
2. Wrzucenie kilku monet saisen
3. Ukłon przed posągiem Buddy i modlitwa (przed wejściem często należy zdjąć obuwie)

Następna różnica związana jest z wyglądem, a szczególnie ze strojami osób duchownych (rys. 2). Kapłani shintōistyczni w chramach to mężczyźni – kannushi （かんぬし；神主), zwani także shinshoku (しんしょく; 神職 ), a ich asystentki wykonujące funkcje pomocnicze, biurowe oraz odpowiedzialne za rytualny taniec kagura to miko (みこ；巫女). Ubiór rytualny jōe（じょうえ; 浄衣）kapłana Shintō składa sie z dwóch rodzajów nakrycia głowy: oficjalnego eboshi (えぼし; 烏帽子）i dawnego nakrycia głowy używanego na dworze – kanmuri (かんむり；冠) oraz z właściwej białej tuniki zewnętrznej – jōe, wewnętrznej tuniki jōe no sodegukuri no o, warstwy spodniej hitoe i szerokich spodni sashinuki lub nubakama oraz z pasa jōe no ate-obi i czarnych chodaków asahutsu (あさふつ；浅靴). Ten skomplikowany strój uzupełnia ceremonialna różdżka shaku (しゃく; 笏). Miko jest ubrana w luźne czerwone spodnie hakama (はかま；袴) lub długą częściowo plisowaną spódnicę przewiązaną w pasie i białe kimono haori. Ma także we włosach białe lub czerwone wstążki.

Rys. 2 Kannushi i miko oraz kapłan buddyjski

Kapłani buddyjscy ubrani są bardziej ascetycznie, co wynika z istoty buddyzmu. Mają gołe ogolone głowy, a ich szaty są najczęściej w kolorze brązowym, w spłowiałym odcieniu czerni lub granatu. Kapłani noszą zwykle większą szatę zewnetrzną nazywaną kesa （けさ; 袈裟）lub okesa, ale czasami noszą także rakusu (らくす；絡子) w czasie mniej formalnych okazji.

Mimo, że są wyraźne wizualne różnice pomiędzy shintoizmem i buddyzmem (rys. 3), często jednak występują wyjątki od reguł i Japończycy bardzo elastycznie łączą w swoim życiu obie religie.

Rys. 3 Tabela podsumowująca zasadnicze różnice między shintoistycznymi chramami i buddyjskimi świątyniami

Współcześnie nawet w każdej małej miejscowości w Japonii istnieje co najmniej jedna świątynia buddyjska i jeden chram Shintō. Natomiast duże miasta, takie jak Tokio, Osaka czy Kioto, posiadają ich nawet kilka tysięcy. Malownicze sylwetki budowli sakralnych, zwłaszcza prowadzące do nich bramy, a także ogromne dachy, stanowią charakterystyczna cechę miast japońskich.

Tekst: Zespół MATSURI / Michalina Majewska     Ilustracje: Michalina Majewska   

Zdjęcia: Ewa Maria Kido