Temat Hiroshimy i Nagasaki nigdy nie przejdzie do historii, tej o której mówi się w czasie przeszłym, zakończonym. To temat wiecznie żywy, choć od 1945 roku upłynęło już ponad siedemdziesiąt lat. Nie dotyczy też tylko tego jedynego kraju, Japonii, która doświadczyła na własnym narodzie owej przerażającej broni. Temat ten powraca co pewien czas, choćby przez kolejne próby z bronią jądrową, przeprowadzane przez takie kraje jak Indie, Pakistan czy kiedyś Francję albo Stany Zjednoczone, zaś obecnie przez Koreę Północną. Hiroshima i Nagasaki wraca we wspomnieniach, kiedy mówimy o tragicznych wypadkach w elektrowniach atomowych w Czernobylu w 1986 roku i Fukushimie w 2011.

Zawsze cofamy się w myślach do „punktu wyjścia”, a więc do faktu użycia bomb atomowych po raz pierwszy na świecie, spuszczonych na niewinnych ludzi w dwu japońskich miastach.

Do jakiego stopnia wiedza o Hiroshimie i Nagasaki jest dostępna na kuli ziemskiej? W jakich językach można czytać o tych tragediach? Jakie książki i jacy autorzy są najczęściej tłumaczeni? O tych i wielu innych zagadnieniach, związanych z tak zwaną „literaturą atomową”, czyli genbaku bungaku 原爆文学traktują nasze badania, które przeprowadzamy od 2014 roku. 

Inicjatorami tego projektu są dwie osoby. Jedną z nich jest profesor Tomoko Nakamura, emerytowana lektorka języka angielskiego jednego z lokalnych uniwersytetów w Hiroshimie, która od kilkudziesięciu lat zajmuje się promowaniem wiedzy o wybuchach atomowych na świecie z naukowego punktu widzenia. Drugą osobą jestem ja - Polka, która przyjechała do Japonii wiele lat temu, by studiować niewielki fragment tejże „literatury atomowej” , a mianowicie twórczość literacką pisarza Hara Tamiki.  

O powstaniu projektu

    Pierwszy pomysł gromadzenia danych o tłumaczeniach „literatury atomowej” powstał wiele lat temu, niezależnie, w głowie każdej z nas. Nie znałyśmy się wtedy prawie. Na przełomie wieków, kiedy pisałam swój doktorat, zbierałam informacje o przekładach na różne języki świata utworów z literatury pięknej w gatunku literackim genbaku bungaku.

Profesor Nakamura zajmowała się gromadzeniem informacji o przekładach tylko na język angielski, ale w szerszym zakresie, a mianowicie włączając literaturę piękną, literaturę dziecięcą, pamiętniki i wspomnienia, albumy fotograficzne i malarskie oraz książkowe rozprawy naukowe w wielu dziedzinach. W roku 2003 wydała książkę Hiroshima and Nagasaki. Books available in English (英語で読む広島。長崎文献), która później stała się podstawą naszej wspólnej pracy badawczej. (Obecnie można tę książkę w całości obejrzeć na naszej stronie internetowej.)

Na początku 21. wieku połączyła nas identyczna pasja do szerzenia wiedzy o tragedii Hiroshimy i Nagasaki. Kiedy profesor Nakamura odeszła na emeryturę, zaprosiła mnie do swojego projektu. Nasze wspólne, intensywne poszukiwania rozpoczęły się latem 2014 roku, rok przed siedemdziesiątą rocznicą zrzucenia bomb atomowych. Planowałyśmy wówczas zakończyć badania w roku 2015, ale rezultat naszych poszukiwań przeszedł wszelkie oczekiwania. Obecnie projekt jest już na ukończeniu i niebawem nasza wyszukiwarka powinna oficjalnie zacząć działać w Internecie, prawdopodobnie w 73. Rocznicę wybuchów atomowych, 6 sierpnia 2018.

Początkowo zamierzałyśmy wydać książkę, lecz ze względu na ograniczone fundusze, musiałyśmy zrezygnować. I dobrze się stało. Miałybyśmy kłopot z dotarciem do szerszego grona odbiorców, głównie spoza Japonii, do których głównie skierowany jest nasz projekt. Poza tym, książka byłaby skończoną formą, a przecież ciągle powstają nowe pozycje. Stąd też plan rozpowszechniania naszych danych na całej kuli ziemskiej przeistoczył się w utworzenie strony internetowej, która będzie dostępna wszędzie.

I tak oto powstała oryginalna i unikalna w świecie wyszukiwarka danych bibliograficznych, dotyczących pogromu atomowego w Hiroshimie i Nagasaki. Pomysł na jej nazwę zrodził się w mojej głowie: LinguaHiroshima. Lingua po łacinie znaczy „język”, a więc nazwa idealnie odzwierciedla nasze badania językowe, zas Hiroshima jest symbolem tragedii atomowych w szerszym znaczeniu. Nasza pełna nazwa brzmi: LinguaHiroshima. Hiroshima and Nagasaki: A Multilingual Bibliography. The Database of Many Languages, Sharing the Message of Hiroshima and Nagasaki 多言語で読む広島・長崎文. Oto adres naszej strony internetowej, już dostępny: http://www.linguahiroshima.com/

    O współtwórcach i sponsorach

 Nie sposób jest ogarnąć wszystkie języki świata i dotrzeć do wszystkich źródeł pisanych. Poprosiłyśmy o pomoc w wyszukiwaniu informacji i o doradztwo językowe znajomych z wielu krajów na świecie, takich jak Francja, Włochy, Korea, Brazylia, Węgry czy kraje skandynawskie. Dotarłyśmy także do języków nam, redaktorkom, nieznanych, języków spoza kręgu kulturowego Europy. Mamy obecnie 34 współpracowników na całym świecie oraz czterech doradców naukowych w takich dziedzinach jak medycyna, nauki ścisłe i literatura. W tej ostatniej zgodził się nim być znany znawca genbaku bungaku, profesor Richard H. Minear. O poprawność języka angielskiego, który jest językiem dominującym – choć stosujemy też język japoński w części nazewnictwa i objaśnień – dba amerykańska dziennikarka, Nancy Meyer. Jednakże większość pracy w wyszukiwaniu publikacji spada na dwie redaktorki, profesor Nakamurę i na mnie. Nasza dotychczasowa praca polegała na sporządzeniu list książek, uwzględniających dane, o których szczegółowo piszę poniżej. Informatyk Hiroshi Fujimura jest odpowiedzialny za stronę techniczną naszej bazy danych i to on stworzył od podstaw tę unikalną wyszukiwarkę. On także wprowadza dane do systemu, zgodnie z dość skomplikowanym kluczem, przez niego opracowanym. Jest to niesamowicie żmudna praca, gdyż każda pozycja musi być wprowadzona do systemu osobno. Stąd też takie opóźnienie w oficjalnym ogłoszeniu naszej wyszukiwarki.

Częściowo nasz projekt sponsoruje Hiroshima Peace Creation Fund, przyznając nam rokrocznie w latach 2014-16 Hiroshima Peace Grant, zaś w 2017 roku otrzymaliśmy z tej Fundacji Pokoju International Exchange Promotion Award. W roku 2015 uzyskaliśmy dotację z Niwano Peace Foundation, zaś w październiku 2016 roku z The Soroptimist Japan Foundation, Oddział Hiroshima przyznał nam Nagrodę Pokoju, Club Award of Heiwa Hiroshima. Granty te pokrywają prace naszego informatyka, konstruktora strony internetowej oraz wspomnianych trzydziestu kilku współpracowników.

O konstrukcji 

Jest to największy na świecie zbiór informacji o materiałach dotyczących Hiroshimy i Nagasaki i jest on dostępny online. Zbieramy dane bibliograficzne, głównie o książkach, często pomijając artykuły, zwłaszcza w języku angielskim, gdyż jest ich za dużo; jednakże włączamy artykuły pisane w językach, które są mniej znane. Poszukujemy także niewielkich czasem utworów literackich, takich jak wiersze, haiku czy tanka (tradycyjne, japońskie, krótkie formy literackie), zamieszczanych w zbiorach o innej tematyce niż tragedie japońskie.

Tematem dominującym jest Hiroshima i Nagasaki, ale interesują nas także wydarzenia powiązane z tymi miastami, a mianowicie poprzedzające wybuchy badania i doświadczenia naukowe oraz późniejsze następstwa tychże na świecie, jak na przykład amerykańskie eksperymenty z bronią jądrową i wodorową na atolu Bikini. Nie pomijamy też pozycji, które nawiązują pośrednio do tematyki Czernobyla i Fukushimy.

Dla usystematyzowania materiałów, podzieliłyśmy je z profesor Nakamura na kilka głównych kategorii. Profesor zajęła się gromadzeniem bibliografii dotyczącej albumów ze zdjęciami, reprodukcjami artystycznymi itd., grupując je w kategorii Graphic and Photographic Records. Książkowe rozprawy naukowe, wcześniej pod ogólną nazwą Research and Reports, podzieliła na następujące działy: dotyczące historii i nauk społecznych - History and Social Science; nauk medycznych - Medical Sciences; nauk fizycznych i inżynierii, w tym zagadnień militarnych pod nazwą Physical Sciences and Engineering. Książek w kategoriach naukowych, zwłaszcza w języku angielskim, jest najwięcej.

Do mnie należą: literatura piękna i jej opracowania - Literature. Literary Studies and Original Literary Works; antologie, w których ukazują się poszczególne utwory związane z tragediami atomowymi, czyli Literature. Anthologies; literatura dziecięca i młodzieżowa, opisująca w przystępny sposób tragedie oraz komiksy (manga), czyli Juvenile Literature; pamiętniki, pisane zaraz po wybuchach i wspomnienia bezpośrednich świadków nalotów i ofiar atomowych, zwanych hibakusha a także wszystkich tych, którzy w jakiś sposób zetknęli się z problematyką Hiroshimy i Nagasaki, a więc odwiedzili te dwa miasta, rozmawiali ze świadkami, opisali własne refleksje itd., czyli Memoirs.

   Naszym celem jest udostępnienie następujących danych o książkach w poszczególnych kategoriach: tytuł w oryginalnym zapisie i brzmieniu w łacińskiej transcrypcji, a jeśli jest to tłumaczenie, to podajemy także tytuł oryginalny; autor lub autorzy, wydawca (editor) lub kompilator, tłumacz, w przypadku książek dla dzieci – ilustrator, fotograf - jeśli ta informacje odgrywa istotną rolę w danej pozycji. Wszystkie nazwiska piszemy w oryginale i w transkrypcji łacińskiej. Podajemy miejsce wydania, nazwę wydawnictwa w oryginalnej wersji i w transkrypcji łacińskiej, rok tylko pierwszego wydania, choć w wielu przypadkach istnieją dodruki, czasem i w innych krajach, zwłaszcza anglojęzycznych. W większości przypadków, w adnotacjach zamieszczamy krótki opis danej książki. Istotne jest dla nas zamieszczenie informacji o tłumaczeniach tej samej pozycji w innych językach.

Podajemy także informacje, skąd pochodzą nasze źrodła o danej książce. Jest to żmudna praca wymagająca ślęczenia godzinami przed komputerem i wyszukiwania w katalogach różnych bibliotek świata, narodowych, uniwersyteckich czy miejskich. Niestety, barierę tu stanowi brak znajomości wielu języków, zwłaszcza pozaeuropejskich.

Nieznaczna część materiałów dostępna jest w bibliotece Muzeum Pokoju w Hiroshimie. Korzystamy też z bibliograficznej bazy danych w japońskich bibliotekach uniwersyteckich CiNii. Jednakże, są to tylko dane dotyczące książek w Japonii, zaś gros książek znajduje się poza naszym fizycznym zasięgiem. Stąd nasza prośba o pomoc skierowana do znajomych z różnych części świata. Korzystamy też z największej bazy danych o 72 tysiącach bibliotek w 170 krajach na całym świecie: WorldCat, lecz i ona nie jest jeszcze doskonała w wyszukiwaniu wszystkich tytułów.

    O celach

 Jak wspomniałam powyżej, w roku 2015 obchodziliśmy 70-tą rocznicę zrzucenia bomb atomowych nad Hiroshimą i Nagasaki. I ta właśnie data stała się przyczynkiem do rozpoczęcia rok wcześniej naszych badań nad wielojęzycznymi publikacjami o tym zagadnieniu. Celem tych badań jest dogłębna analiza, do jakiego stopnia wiedza o tych tragediach rozpowszechniona jest na świecie.

 Zestawienie publikacji w wielu językach pozwala na wskazanie, do jakiego stopnia i gdzie ta wiedza jest dostępna, co z kolei może zapobiec podobnym atakom nuklearnym w innych zakątkach świata. Poprzez znajomość zagadnień związanych z Hiroshimą i Nagasaki, chcemy szerzyć świadomość o zagrożeniach użycia broni atomowej na świecie. Nadal jest wiele krajów, które nie podzielają idei całkowitego zaprzestania produkcji i posiadania broni nuklearnej. Jak dotychczas, Traktat o zakazie broni jądrowej z lipca 2017 roku (Treaty on the Prohibition of Nuclear Weapons) podpisało tylko 57 krajów, głównie z Ameryki Południowej, Afryki i Azji. Niestety, jednym z krajów, które nie podpisały tego traktatu jest Japonia, także wszystkie kraje europejskie i północnoamerykańskie. Taka niechęć jest największą przeszkodą na drodze do osiągnięcia całkowitego odrzucenia broni nuklearnej.

 Nadrzędnym celem naszych badań jest propagowanie pokoju i podniesienie świadomości o zagrożeniu podobnymi tragediami, jakie się wydarzyły w Japonii. Wszystkie nasze zamierzenia mogą być skuteczniejsze, łatwiejsze w zrozumieniu i dotarciu do serc dzięki lekturze, czytanej we własnym języku. Stąd też nasz główny nacisk na badania ilości języków świata tak, żeby łatwo można było sprawdzić, czy w danym języku są publikacje o Hiroshimie i Nagasaki.

    O językach

Dotychczas znalazłyśmy około 3,500 publikacji w 76 językach. Przypuszczamy, że może być ich dużo więcej, a jedynie nieznajomość wielu języków nie pozwala na dotarcie do nich. Jak wspomniałam wcześniej, zasada, jaką się kierujemy to przydatność dla wszystkich użytkowników na świecie, stąd naszą ambicją jest zamieszczanie informacji w oryginalnej transkrypcji.

Większość języków europejskich stosuje alfabet łaciński, więc nie ma tu trudności z zapisem. Języki azjatyckie, jak turecki, indonezyjski i malezyjski, a także języki afrykańskie, jak suahili i afrikaans, zapisywane są alfabetem łacińskim, zatem i tu nie mamy problemów z transkrypcją. Trochę gorzej jest z wietnamskim, ponieważ ma on wiele znaków diakrytycznych. Oczywiście nie ma kłopotu z japońskim, a i z koreańskim radzimy sobie dobrze, bo ja znam jego podstawy i daje sobie radę z zapisem. Z rosyjskim miałam do czynienia w szkole i ta wiedza teraz bardzo mi się przydaje, więc zapis cyrylicą takich języków jak rosyjski, ukraiński, bułgarski, mongolski czy część języków dawnej Jugosławii też jest prosty.

Najgorzej jest z transkrypcją takich języków jak hebrajski, perski czy arabski, bo te są zapisywane od prawej do lewej i zamieszczenie danych jest utrudnione. Ogromne problemy mamy z zapisem w języku birmańskim, ponieważ komputer ich nie rozpoznaje! Niedawno udało mi się, dzięki pomocy znajomego ze Sri Lanki, zapisać dwa tomy Bosonogiego Gena (Hadashi no Gen) po syngalesku. Zasięgamy pomocy w transkrypcji tajskiej, laotańskiej bezpośrednio u naszych współpracowników - użytkowników tych języków. Ostatnio poznałam hinduskiego profesora, który zajmuje się w Japonii badaniem życia hibakusha i to on pomaga nam w językach Indii, takich jak hindi, tamilski, bengalski, malajalam, marathi. Znajomy Pakistańczyk pomaga nam w językach Pakistanu i Afganistanu, takich jak torwali, urdu, pendżabski, gudżarati czy dari i paszto. Bierzemy pod uwagę dwa główne zapisy w języku chińskim: tradycyjny zapis, stosowany na południu Chin i na Tajwanie oraz uproszczony, używany w północnej części Chin. I tu także potrzebna jest pomoc specjalistów, ponieważ japońskie znaki nie zawsze odpowiadają graficznie znakom chińskim. Znalazłyśmy książki w paru językach dawnego Związku Radzieckiego, takich jak uzbecki, kirgiski, azerbejdżański czy awarski. Mamy utwory w językach Filipin: tagalog i języku bisajskim. Pośrod naszych europejskich języków, często na wyginięciu lub stosowanych przez niewielkie grupy etniczne, znajdują się utwory w językach Skandynawii - farerskim (Faroese) czy grenlandzkim (Kalaallisut); są utwory w języku walijskim i językach Hiszpanii, katalońskim i baskijskim.

    W większości wyżej wspomnianych, rzadkich języków istnieje na ogół jedna lub dwie publikacje, ale sam fakt, że są, już jest dla nas ważny! Czasem jest to zaledwie jeden wiersz, traktujący o Hiroshimie czy Nagasaki, jak wiersz po awarsku Dzwon Hiroshimy. Czasem jest to książeczka dla dzieci, jak ta, opowiadająca o Sadako Sasaki, dziewczynce – symbolu dzieci, które zginęły podczas nalotu lub kilka lat po nim, nosząca tytuł Podróż Papierowego Żurawia – niosąc modlitwę Sadako『おりづるの旅。さだこの祈りをのせて』, a jej historia przetłumaczona jest na 25 języków, głównie azjatyckich, takich jak nepalski, birmański, mongolski czy dari! Czasem są to jedynie fragmenty wypracowań dzieci, które przeżyły szóstego sierpnia i na prośbę Osada Arata, doktora - wykładowcy z Uniwersytetu Hiroshima, spisały swoje wspomnienia, zebrane w publikacji Testament dzieci Hiroshimy『原爆の子―広島の少年少女のうったえ』i przetłumaczone, czasem częściowo tylko, na 18 języków, jak na przykład suahili , turecki czy wietnamski.

    Można zauważyć kilka typów tłumaczeń. Najpopularniejsze są przekłady z japońskiego na angielski, a potem z angielskiego na inne języki – jak to bywało, gdy japoński nie był dobrze znanym językiem – albo już bezpośrednio z japońskiego. Dla przykładu podam Czarny deszcz『黒い雨』Ibuse Masuji, przetłumaczony na 22 języki, czasem bezpośrednio z japońskiego, a czasem pośrednio z angielskiego.

     Są też książki pisane w językach innych niż japoński i tłumaczone na tenże oraz na inne obce języki, jak na przykład książka Kazuo Ishiguro Pejzaż w kolorze sepii (A Pale View of Hills), przełożona na 19 języków. W roku 1961 austriacki pisarz Karl Bruckner napisał książkę Sadako chce spać (Sadako will leben!), która została przełożona na 25 języków. Podobnych przypadków, świadczących o wielkiej popularności danej książki jest dużo więcej. Jednym z nich jest manga dla dzieci Bosonogi Gen『はだしのゲン』, opublikowana w 10 tomach i rozpowszechniona w 24 językach. Również na 24 języki przetłumaczono pierwsze amerykańskie sprawozdanie naocznego świadka owych tragicznych wydarzeń, dziennikarza Johna Hersey’a Hiroshima, napisane w 1946 i nieomalże w tym samym czasie przełożone na większość języków europejskich.

    Jest jeszcze jeden, dość nietypowy zestaw. W 1954 roku pewien Rosjanin koreańskiego pochodzenia, Roman Nikolaevič Kim napisał Dziewczynę z Hiroszimy (Девушка из Хиросимы). Książka została przetłumaczona w przeciągu 2-3 lat w kilku krajach bloku wschodniego, na polski (1956), rumuński, niemiecki, czeski i chiński i, co ciekawe, na bengalski (1985). Nie ma jednak ani tłumaczenia angielskiego, ani japońskiego, co może świadczyć o tak zwanej sowieckiej propagandzie w treści owej książeczki, przeznaczonej dla starszej młodzieży.

        **************

Dopóki istnieje na świecie zagrożenie użycia broni nuklearnej, słowa HIROSZIMA i NAGASAKI, wypowiadane w tym specyficznym kontekście razem, nie stracą owego kontekstu, zawsze kojarzone z nalotami atomowymi. A szkoda! Bo przecież są to dwa prześliczne miasta zachodniej Japonii!