Obserwując miasta japońskie, a zwłaszcza ich rejony handlowe, odnoszę wrażenie, że przetrwał w nich nadal tradycyjny element kultury japońskiej z okresu Edo i związany z tradycyjną urbanistyką - sakariba. Sakariba oznacza rozrywkowy aspekt życia ulicznego, dzielnicę rozrywki, a także najbardziej uczęszczane miejsce w mieście. Zjawisko sakariby wywodzi się m. in. z tradycji festiwali ulicznych - matsuri - oraz ze zwyczaju odwiedzania świątyń. Zatłoczona, hałaśliwa ulica prowadząca do świątyni, otoczona sklepami była miejscem, w którym życie miejskie koncentrowało się i dostarczało rozrywek. Sakariba, którą można zdefiniować przestrzennie na podstawie intensywności gromadzenia się tłumów oraz wielofunkcyjnej struktury usług, zawiera 3 elementy, których połączenie stanie się typową cechą nowoczesnego Tokio i innych miast japońskich: środki transportu, a zwłaszcza jego węzłowe punkty (stacje), konsumpcję (sklepy, restauracje, hotele) i rozrywkę (galerie sztuki, wystawy, teatry, kina, salony gier).

Ze względu na dogodny transport rzeczny oraz na atrakcyjność w sensie widokowym, w okresie Edo sakariby znajdowały się często w pobliżu mostów. Mosty oraz ich przyczółki - hashizume - zapewniały ładne widoki, a czasem nawet sceny o specjalnych walorach krajobrazowych - meisho. Wraz z rozwojem i modernizacją miast, zmieniała się zewnętrzna forma sakariby. Od początku 20. wieku - okresu intensywnej przebudowy - aż do czasów współczesnych, atmosferę sakariby można odnaleźć w żywiołowym ruchu ulicznym centrów miejskich, ożywionej działalności handlowej, w neonach, w hałasie ulicznym oraz w narzucających się reklamach. Odnoszę wrażenie, że dla Japończyków ten hałas, tłok, przesyt informacji wizualnej i dźwiękowej nie są tak uciążliwe jak dla przybyszów z Europy. Dzieje się tak może dlatego, że jest to dziedzictwo ich kultury i że przystosowali się do takiego otoczenia poprzez całe pokolenia i jest to coś, co lubią.

W czasach dzisiejszych funkcje sakariby przejęły ogromne stacje kolejowe, które - wyposażone w domy towarowe, będące składnikiem infrastuktury handlowo-usługowej - tworzą najbardziej ożywione skupiska w miastach. Stacje wyposażone są często w kładki dla pieszych oraz w wysokie budynki, które zapewniają doskonałe miejsca widokowe. Obecnie stacje oraz place przed stacjami stały się ważnymi punktami w planowaniu miejskim. Celem machi zukuri¹ jest kreowanie nowoczesnej przestrzeni miejskiej o walorach funkcjonalnych, estetycznych i krajobrazowych w sposób nawiązujący do historii i tradycji oraz spełniający oczekiwania mieszkańców. Tradycja sakariby oraz to, jakie stwarza ona możliwości dla ożywienia życia miejskiego, zostały wykorzystane we współczesnych koncepcjach urbanistycznych oraz w procesie planowania nowoczesnego transportu miejskiego.

Lokalizacja sklepów

Lokalizacja centrów handlowych w Japonii wynika zarówno z kontynuacji tradycji jak i z zasad nowoczesnego planowania. Skupiska sklepów znajdują się przede wszystkim na dużych stacjach kolejowych oraz w pobliżu innych węzłów komunikacyjnych, a także w rejonach mających tradycje handlowe i walory spacerowo-rekreacyjne.

W Tokio wielkie stacje-centra, zróżnicowane tematycznie, rozwinęły się zwłaszcza wzdłuż ukończonej w 1925r. linii kolei miejskiej Yamanote, opasującej centralną dzielnicę - Chiyoda-ku. Po otwarciu pierwszych linii kolei podziemnej - linii Ginza w 1927r., a następnie linii Marunouchi - duże ośrodki handlowe rozwinęły się również w pobliżu stacji metra, które zazwyczaj sąsiadują ze stacjami kolei nadziemnej. Największe stacje kolejowe w Tokio, tworzące w swoim rejonie tematyczne sub-centra, to Shinjuku, Ueno, Shibuya, Ginza-Nihonbashi, Asakusa, Ikebukuro i Tokyo Station. Shinjuku jest najbardziej ruchliwą stacją kolejową w Japonii, a dzielnica Shinjuku jest od 1991r. siedzibą władz miejskich. Ueno to obszar tradycyjnych sklepów i rynków oraz dzielnica ulubiona przez artystów. Shibuya stanowi centrum subkultury młodzieżowej i mody, a także jest miejscem, gdzie odbywają się festiwale filmowe i inne wydarzenia artystyczne. W rejonie Ginza-Nihonbashi powstały pierwsze domy towarowe w Tokio, a w okresie przełomu Meiji i Taishō było to także centrum rządowe oraz finansowe. Asakusa stanowi centrum historyczne i kulturalne - tam zlokalizowane jest tradycyjne shitamachi². Ikebukuro jest skupiskiem handlowym, które rozwinęło się zwłaszcza po otwarciu kompleksu handlowego w jednym z najwyższych budynków w Japonii - Sunshine City. Marunouchi przylegające do Ginzy, położone pomiędzy Tokyo Station a siedzibą cesarza - Imperial Palace, było siedzibą władz miejskich, obecnie jest centrum finansowym, handlowym, promowanym jako lokalizacja słynnych sklepów firmowych. Istnieje także wiele innych centrów, które rozwinęły się wokół innych stacji kolejowych, położonych zwłaszcza, ale nie tylko, na linii Yamanote, np. Akihabara - centrum sprzedaży elektroniki, Shinagawa - skupisko hoteli, Roppongi - centrum rozrywki i nocnych klubów. W centrach tych stacje kolejowe są elementem dominującym, zapewniającym dopływ konsumentów. Istnieje wzajemna relacja: transport-zakupy-transport, z której zarówno przedsiębiorstwa transportowe jak i handlowe czerpią korzyści.

Stacje kolejowe w Japonii różnią sie od europejskich przede wszystkim dużym zróżnicowaniem funkcji oraz ich przemieszaniem, wobec czego przestrzeń stacji jest mało czytelna i zatłoczona. Labirynty podziemnych korytarzy, których wysokość, uwzględniając przepływ mas ludzkich, jest często niewystarczająca, są uciążliwe. Ludzie znający stacje poruszają się w nich z wprawą wynikającą z codziennej rutyny, ale jeśli ktoś jest tam po raz pierwszy, może mieć trudności wynikające nie tyle z braku informacji, ponieważ są napisy także w języku angielskim, ile z powodu ich natłoku oraz gmatwaniny i małej czytelności przestrzennej. Często trudno jest odróżnić, gdzie zaczyna się metro, a gdzie kolej nadziemna, ponieważ jest wiele wejść i wyjść i wszystkie linie kolejpwe się wzajemnie przeplatają, tworząc sieć, w której niewprawny podróżnik może się zaplątać. Stanowi to duży kontrast w porównaniu z nowoczesnymi stacjami europejskimi, np. francuskimi, szwajcarskimi czy hiszpańskimi, które są bardzo przestrzenne, funkcje mają oddzielone i wszystko jest od razu czytelne i zrozumiałe.

Węzły komunikacyjo-handlowe

Na stacjach centra handlowe zbudowane są wokół, nad i pod peronami kolejowymi. Jest to z jednej strony wygodne, ponieważ wysiadłszy z pociągu można po prostu wejść do sklepu nie wychodząc w ogóle ze stacji, ale z drugiej strony powoduje to wspomniane niedogodności. W nawiązaniu do koncepcji sakariby wydaje mi się, że nowoczesne ogromne sklepy przejęły w znacznej mierze jej funkcje, zapewniając dogodny dostęp do środków transportu, różnorodną konsumpcję oraz rozrywkę. Rozrywka oraz możliwości atrakcyjnego wykorzystania wolnego czasu przez mieszkańców są zapewniane przede wszystkim przez domy towarowe, które organizują wykłady, kursy, wystawy sztuki, koncerty, atrakcje dla dzieci, itp.

Centralna stacja Tokio - Tokyo Station posiada swoją galerię sztuki oraz tylko jeden dom towarowy, natomiast w podziemiach znajduje się wiele sklepów w pasażach handlowych. Ma jednak ona rozbudowaną część stacyjną, ponieważ obsługuje kilka linii Shinkansen oraz pociągi dalekobieżne, miejskie i linie metra. Eklektyczny budynek stacji Tokio z 1915r., zbudowany przez zafascynowanego architekturą zachodnią architekta Kingo Tatsuno, jest zabytkiem architektury. Najlepszym chyba przykładem ciekawego obiektu stacyjno-handlowego jest Kyoto Station (1998r.). Stacja w Kioto również obsługuje Shinkansen oraz inne linie kolejowe. Budynek stacji zaprojektowany przez architekta Hiroshi Hara był długo przedmiotem krytyki ortodoksyjnych obrońców krajobrazu miejskiego w Kioto. Niewątpliwie zespół ten, mieszczący w sobie funkcje stacji kolejowej oraz handlowe, wystawowe, kulturalne, rozrywkowe, hotelowe, jest obiektem o dużej skali. Stanowi on jednak znakomity współczesny dodatek architektoniczny do innych osiągnięć budowlanych w historii Kioto i nie jest jedynym wysokim budynkiem w tym mieście.

W okolicach stacji jest wiele różnego rodzaju sklepów, ale najbardziej popularne są depāto, czyli wspomniane już domy towarowe. W domach towarowych sprzedaje się wszystko, począwszy od świeżych warzyw, gotowych dań, itp., poprzez odzież, biżuterię, artykuły sportowe, gospodarstwa domowego, a skończywszy na artykułach ogrodniczych. Zazwyczaj też znajdują się w nich sklepy ze zwierzętami - małe zoo oraz place zabaw dla dzieci i miejsca rekreacyjne zlokalizowane na dachu budynków. Na dużej stacji jest zazwyczaj kilka domów towarowych, a do najbardziej znanych należą Mitsukoshi (najstarszy dom towarowy), Takashimaya (również z tradycjami), Daimaru (najstarszy dom towarowy w Ōsaka), Matsuya, Matsuzakaya, Keiō, Seibu, Tōbu, Odakyū, Hankyū, Isetan, Marui, Tōkyū, Parco. Domy towarowe są własnością wielkich korporacji, które posiadają także m.in. prywatne linie kolejowe, przy których zlokalizowane są te domy. Stąd domy towarowe Seibu położone są wzdłuż linii kolejowej Seibu, domy towarowe Keiō wzdłuż linii Keiō, domy towarowe Odakyū wzdłuż linii Odakyū, itp.

Najstarszy dom towarowy w Japonii - Mitsukoshi - powstał w 1673r. w Nihonbashi (Tokio). Był to początkowo sklep z kimonami - Echigoya, który później został przekształcony w sklep wielobranżowy, czyli dom towarowy i przemianowany na Mitsukoshi. Budynek z 1934r., w którym mieści się sklep w Nihonbashi (Mitsukoshi ma swoje filie, jak inne domy towarowe, w innych miejscach w Tokio, a także w innych miastach, a nawet za granicą), z żelbetu i z elewacjami licowanymi kamieniem, został zaprojektowany przez Jun Watanabe w ciężkim, dekoracyjnym stylu imperialnym. Logo prestiżowego Mitsukoshi do dzisiaj kojarzy się z wyrobami dobrej jakości oraz z doskonałą obsługą klientów. Tak jak wszystkie domy towarowe, Mitsukoshi jest więcej niż sklepem; jest zabytkowym obiektem architektonicznym, miejscem spotkań i całodziennych atrakcji, w rodzaju koncertów, galerii sztuki, restauracji, itp.

Myślę, że węzły komunikacyjno-handlowe, czyli stacje będące jednocześnie sklepami, są niewątpliwie bardzo charakterystyczną cechą współczesnych miast japońskich. Z jednej strony są męczące, a z drugiej bardzo wygodne. Nikt, kto był w Japonii z wizytą nie zapomni tłumów ludzi wypełniających labirynt niezliczonych korytarzy stacji i wlewających się do wejść domów towarowych i do linii kolejowych. Każdy z tych odwiedzających sklepy, restauracje i jeżdżących pociągami turystów będzie mógł być dumny, jeśli uda mu się zrozumieć przestrzenną odmienność Tokio czy Ōsaka i nie zagubić w jej nowoczesnej egzotyce.