Pola ryżowe to podstawowy element krajobrazu japońskiego; na wiosnę nawadniane pola wyglądają szczególnie malowniczo. Na zdjęciu: pejzaż wiosenny z tarasowymi polami ryżowymi Hoshitoge no tanada

Nawadniane pola ryżowe (tanbo) są obok pól herbacianych (chabatake), jednym z najbardziej charakterystycznych elementów krajobrazowych w Japonii. W prefekturze Niigata, pola ryżowe mają zarówno postać płaskich pól położonych czasem nawet nad samym morzem, jak i pól tarasowych. Obok wartości krajobrazowych pola ryżowe stanowią ważny element japońskiej kultury, a uprawa ryżu ma istotny wydźwięk gospodarczy i społeczny. Mimo, że ryż (okome) jest nadal podstawowym artykułem spożywczym w Japonii, to w ciągu ostatnich pięćdziesięciu lat jego konsumpcja spadła o połowę, podobnie jak produkcja i zmalały obszary uprawy.

1. Wartości krajobrazowe

Dla przybyszy z Europy malownicze pola ryżowe są częścią japońskiej egzotyki. W Japonii, która jest krajem górzystym, każdy skrawek gruntu nadającego się pod uprawę był zawsze wykorzystany. Pola ryżowe można znaleźć nie tylko w dolinach, ale także nad brzegami rzek, nad morzem, nad jeziorami i na terenach wyżynnych, gdzie często przybierają formę pól tarasowych (tanada). Higuchi (1988), analizujący tradycyjny japoński krajobraz, wyróżnił siedem podstawowych typów krajobrazowych. Jednym z nich był "typ chramu Mikumari". Jest to wąska dolina, w której rozciągają się pola ryżowe. Otoczona jest wzgórzami, na których ulokowany jest chram. Wg wierzeń mieszkańców wiosek, bóstwa którym poświęcone są ulokowane na wzgórzach chramy, sprawują opiekę nad uprawą ryżu.

Pola ryżowe są w całej Japonii, nawet na Hokkaido, ale szczególnie dużo jest ich w prefekturze Niigata. Prefektura ta jest znanym producentem gatunku ryżu o nazwie koshihikari. Pola ryżowe rozciągają się od Morza Japońskiego na zachodzie po otaczające prefekturę z pozostałych stron góry i wyżyny (Fot. 1, Fot. 2).

 

Ryż stanowi podstawę lokalnej kuchni. Ryż japoński "japonica" jest odmianą o okrągłych krótkich ziarnach, w przeciwieństwie do długo-ziarnistego ryżu uprawianego m.in. w Tajlandii i sprowadzanego do Europy. Każdy, kto spróbował ryżu japońskiego przyzna, ze jest on znakomity. Uprawiany jest w Japonii w wielu odmianach - do najbardziej znanych należy koshikihari. Są także jego różne gatunki, jak np mochigome - kleisty, do robienia mochi oraz genmai - ryż brązowy, nieczyszczony i przez to bardzo zdrowy. Niigata jest znana z lokalnego przysmaku sazazushi - rodzaj sushi na bambusowych liściach, z sake która jest produkowana z ryżu oraz z ryżowych krakersów osembei.

Na wiosnę, pola ryżowe pokryte warstwą wody odbijającą kolor nieba, stanowią przepiękną mozaikę. Wokół nich rozlegają się donośne odgłosy żab. Słychać budzącą się do życia przyrodę. Szczególnie malowniczo wyglądają pola tarasowe. Tarasowe pola ryżowe występują nie tylko w Japonii, szczególnie piękne i rozległe można spotkać w Nepalu, w Chinach i na Filipinach. W Japonii, zgodnie ze zwyczajem selekcjonowania najpiękniejszych widoków, istnieje także lista stu najpiękniejszych pól tarasowych - hyakusen no tanada. Najwięcej takich wyselekcjonowanych pól znajduje się w prefekturze Nagano. W Niigata, malownicze pola tarasowe należące do stu wybranych, znajdują się w okolicach Tokamachi-shi, Joestu-shi, Kashiwazaki-shi i Sanjo-shi. Na Równinie Echigo, w rejonie Uonuma i Tokamachi, malownicze pola tarasowe znajdują się w okolicach Matsudai i Matsunoyama. Matsudai jest stacją linii kolejowej Hokuhoku, a Matsunoyama jest onsenem. Jedno z nich - Kitsunezuka no tanada należy do listy stu najpiękniejszych, ale inne są równie malownicze: Hoshitoge no tanada (Fot. 3), Gimyo no tanada, Matsudai no tanada (Fot. 4) i kilkanaście innych.

2. Wartości kulturalne

Pola ryżowe są ważnym elementem kultury japońskiej. Kultywacja ryżu i obserwacja zmian przyrody jest nierozerwalna z cyklem życia japońskiej wsi. W kalendarzu wiejskim następują kolejno po sobie prace polowe i związane z nimi rytuały (matsuri), które wywodzą się z zamierzchłych czasów. Tutaj zawsze początek wiąże się z tradycją z przeszłości. Dwa najważniejsze święta związane z kultywacją ryżu to haru-matsuri - wiosną oraz aki-matsuri - jesienią. Powtarzający się z roku na rok cykl kultywacji ryżu obejmuje irygację, sadzenie, wzrost, dojrzewanie i zbiory. Produkcja ryżu jest silnie związana z wierzeniami religijnymi Shinto. Wszystkie rytuały związane z uprawą ryżu mają swoje podłoże w tradycyjnej japońskiej religii. Na wiosnę bóstwa są symbolicznie zapraszane z lasów do domów poprzez specjalne ofiary, a następnie na pola. Mają strzec pól i spowodować obfite żniwa. Po żniwach są znowu przenoszone do domów, obdarowane ofiarami, a następnie zabrane z powrotem do położonych w lasach na wzgórzach chramów. Sadzenie ryżu odbywa się w akompaniamencie rytuałów shintoistycznych oraz związanych z nimi festynów matsuri.

Pola ryżowe wiążą się nie tylko z tradycjami, ale także z kulturą współczesną. Tarasowe pola ryżowe w Matsudai - Matsudai no tanada - stały się tłem dla ekspozycji sztuki współczesnej. W pobliżu stacji Matsudai znajduje się Matsudai Yukiguni Agricultural Culture Village - centrum kultury i sztuki, w którym znajdują się zbiory sztuki współczesnej oraz ośrodek informacji o regionie. Ośrodek ten organizuje co trzy lata "Triennial Art Festival of the Earth, Echigo Tsumari", który odbywa się w Tokamachi-shi. W czasie trwania ostatniego, który miał miejsce w 2009 r., ekspozycja obejmowała 370 prac artystów z 40 krajów. Pomysł Triennale polega na tym, że dzieła sztuki są eksponowane nie w muzeach, ale na tle przyrody, pól ryżowych, przy wiejskich drogach i w pobliżu gospodarstw. Część z dzieł należących do kolejnych ekspozycji pozostaje w krajobrazie Tokamachi na stałe (Fot. 4). Wśród prac są zarówno dzieła znanych artystów japońskich, jak np Yayoi Kusama i zagranicznych jak np Ilya & Emilia Kabakov i Jean-Luc-Vilmouth.

3. Pola ryżowe a produkcja ryżu

Uprawa ryżu w Japonii dzieli los japońskiego rolnictwa w ogóle - produkcja systematycznie maleje. Rośnie z kolei liczba rolników, którzy pracę na roli łączą z zatrudnieniem na etacie poza rolnictwem. Obecnie trudno jest się utrzymać wyłącznie z uprawy ryżu. Dodatkowo, rośnie liczba rolników, którzy mają powyżej 60 lat; obecnie 60% rolników jest w wieku emerytalnym. Produkcja ryżu jest możliwa przede wszystkim dzięki dotacjom rządowym. Rząd wydaje rocznie ok. 5 trylionów jenów na ochronę rolnictwa. Japonia znajduje się w trudnej sytuacji także z uwagi na globalizację i konieczność zwiększenia importu. Japonia zniosła zakaz importu ryżu w 1995 r., obecnie importuje ryż, ale ten, który jest importowany nie trafia na rynek japoński. Przeznaczany jest na pomoc rządową oraz do przetwórstwa. Światowa Organizacja Handlu domaga się zmniejszenia w Japonii taryf na import ryżu i zwiększenie importu. W kraju jednak maleje konsumpcja ryżu, a także liczba ludności, co pociąga dalsze zmniejszone zapotrzebowanie na ryż.

W związku z tym cześć pól ryżowych zamienia się na inne uprawy. Obecnie ok. 2 miliony hektarów pól ryżowych będzie zamienione na inne uprawy rolne. Do tej pory rząd, poprzez wysokie ceny i dotacje dla rolników zabezpieczał uprawę ryżu, która była priorytetem. Obecnie dotacje na uprawę ryżu zmalały i rząd wprowadza nowe dotacje mające zachęcić rolników do zamiany ryżu na inne uprawy.

W obecnej trudnej sytuacji maleje więc obszar malowniczych pól ryżowych i tradycyjny japoński krajobraz ulega drastycznym zmianom. Jest jednak nadzieja, że właściwa polityka rządu pozwoli na znalezienie równowagi i że nadal na wiosnę będziemy się poruszać pośród szachownicy wypełnionych wodą pól ryżowych (Fot. 5).