Kengo Kuma (Kuma Kengō; ur. 1954 r.) stał się w ciągu ostatnich kilkunastu architektem znanym także za granicą. Jego realizacje znajdują się poza Japonią również w takich krajach jak Chiny, Korea Południowa, USA, Niemcy, Francja i Wielka Brytania. Kuma jest porównywany z dwoma znanymi japońskimi architektami i laureatami Nagrody Pritzkera [1] – Shigeru Banem oraz Kazuyo Sejimą. W „Tokyo Station Gallery” odbywa się właśnie wystawa pt. „Kengo Kuma: A LAB for materials” (Kuma no mono Kuma Kengō to sasayaku busshitsu, kataru busshitsu) [2] prezentująca jego twórczość.

Architektura Kengo Kumy

Kengo Kuma odrzuca XX-wieczną definicję architektury, jako kreowania przestrzeni przy pomocy ścian, stropów, kolumn oraz pustek i utrzymuje, że koncentrując się przez lata na betonie ignorowano zalety innych materiałów budowlanych oraz związki pomiędzy architekturą i jej odbiorcą. Architektura stała się równoznaczna z przestrzenią wyrażaną w ilości metrów kwadratowych powierzchni. Dlatego, przez ostatnie 30 lat aktywności twórczej Kuma starał się ponownie odkrywać materiały i ich odniesienie do człowieka.

Kengo Kuma buduje swoje koncepcje wykorzystując naturalne właściwości materiałów, odpowiednio je „nawarstwiając” i powiązując z otoczeniem – które jest zresztą punktem wyjściowym, poniewaz architekt czerpie z materiałów lokalnych – oraz odnosząc je do tradycyjnej architektury japońskiej i estetyki. Określone materiały wywodzą się z określonych miejsc, a szerzej także z pewnej kultury, tak więc architekt stosując dane surowce może bliżej poznać środowisko, specyfikę miejsca i odzwierciedlić jego istotę (sense of place). Architekt mając wiedzę o materiałach i danym regionie może tworzyć też nowatorskie formy i przyjazne dla otoczenia obiekty. Architektura Kumy w dużej mierze wyraża jego koncepcję „architektury naturalnej” (shizenna kenchiku), co odzwierciedla stosowanie przede wszystkim materiałów takich jak lokalnie dostępne drewno bambusowe i inne rodzaje drewna, papier odnoszący się do tradycji ekranów papierowych shōji, a także kamień naturalny i ziemię. Spoglądając na budynki zaprojektowane przez Kengo Kumę, których piękno bryły w dużej mierze wyraża się poprzez zalety zastosowanych materiałów, można je sklasyfikować jako „architektura materiału”. Punktem wyjściowym w procesie twórczym jest u Kengo Kumy materiał, który w dalszej obróbce w „laboratorium” ulega przetworzeniu na podstawie badań i prób w określone formy. Dla Kumy elementem zasadniczym w tym procesie jest pokonywanie przeciwności i wytrwałość, oraz wyciąganie wniosków z błędów [3].

Cechami twórczości Kengo Kumy są partycjonowanie oraz eksplorowanie. „Partycjonowanie” (ryūshika) to wyodrębnianie cząstek materiału i powielanie ich, konfigurowanie na nowo. „Badanie” zaś dotyczy powstawania nowych struktur podczas owego powielania cząstek. Negując architekturę modernistyczną, opartą na betonie, „Kuma kontynuował rozwijanie stylu non-figuralnego, agregacyjnego, atomizowanego lub „partycjonującego”, z którego jest obecnie znany i który stał się jego znakiem rozpoznawczym i hasłem. Bo, jak twierdził wtedy, partycjonowanie jest czymś więcej niż stylem architektonicznym: jest wyrazem jego poglądu na świat, filozofią samą w sobie” [4]. Biorąc pod uwagę czasy obecne oraz współczesny poziom wiedzy, architektura Kumy staje się łącznikiem pomiędzy tradycyjnym rzemiosłem wykorzystującym piękno budulca, a nowoczesną technologią wyrażającą się w post-naukowej prędkości zaawansowanych obliczeń, pozwalających na partycjonowanie komputerowe.

Wystawa „Kengo Kuma: A LAB for materials”

Taką filozofię, będącą podstawą twórczości Kengo Kumy, odzwierciedla wystawa która została podzielona na 10 części, a każda z nich prezentuje projekty eksplorujące określone „materiały” („materials”) z laboratorium (”LAB”) Kengo Kumy. Są to: „bambus”, „drewno”, „papier”, „ziemia”, „kamień”, „metal”, „szkło”, „dachówka”, „żywica” oraz „membrana/włókno” („bamboo”, „wood”, „paper”, „earth”, „stone”, „metal”, „glass”, „tile”, „resin”, „membrane/fiber”). Kuma podkreśla, że istotą projektowania są określone odniesienia tychże tworzyw i wyróżnia pięć „metod” („methods”) ich nawarstwiania czy też przetwarzania: układanie, cząstkowanie, owijanie, tkanie, odwzorowywanie (stacking, particlizing, wrapping, weaving, reciprocating), które wiodą do trzech wyszczególnionych przez niego „form geometrycznych” („geometry”): krata, wielokąt oraz łuk/spirala (grid, polygon, arc/spiral). Sporządzony przez architekta diagram, „Tree Diagram”, identyfikuje poszczególne grupy materiałów w ramach stosowanych metod ich nawarstwiania oraz uzyskanych form geometrycznych i przypisuje im określone realizacje. Wystawa przedstawia kilkadziesiąt projektów Kumy, w których myślenie koncepcyjne skoncentrowane zostało na materiałach. Są to zdjęcia obiektów, ich rysunków koncepcyjnych, modele oraz projekcje audio-wizualne. Prezentacja taka jest rzadką okazją, aby obejrzeć projekty Kengo Kumy podzielone na grupy materiałowe, zauważyć dużą różnorodność form w obrębie tego samego materiału oraz dostrzec jego poszukiwania w ramach filozofii LABu.

„Bamboo” (take)

Pierwszym z prezentowanych materiałów jest popularny w Japonii bambus, którego charakterystyką jest prosta forma i odporność na zginanie. Widać to na przykładzie projektu tymczasowej instalacji „Nangchang-Nangchang” na wystawę „Gwangju Design Biennale 2013” w Korei, gdzie zastosowano przekrojone na połowę bambusy o średnicy 6 cm, aby móc dokonać ich zgięcia (fot. 1). Drewno bambusowe może jednak tracić odporność kiedy jest wyschnięte, dlatego trudno je stosować jako materiał konstrukcyjny. Ażurowe ściany bambusowe mogą robić wrażenie półprzezroczystych, tak jak przegrody w architekturze tradycyjnej.

Jednym z projektów w tej grupie jest „Ginzan Onsen Fujiya” (Ginzan onsen Fujiya, 2006) w Obanazawa, w prefekturze Yamagata, w którym zaprojektowano delikatne żaluzje bambusowe sumushiko, będące detalem architektury tradycyjnej (fot. 2a), aby zapewnić półprzezierność ekranów ściennych w elewacji znanego hotelu spa – „Fujiya” (fot. 2b).

„Wood” (ki)

Następnym z prezentowanych materiałów jest drewno. Delikatne, ażurowe przegrody drewniane zestawione ze szkłem określają przestrzeń jednokondygnacyjnego budynku „Nakagawa-machi Bato Hiroshige Museum of Art” (Batō Hiroshige Bijutsukan, 2000) w prefekturze Tochigi. Lekka forma budowli przykrytej łagodnie opadającym dachem została oparta na przenikających się drewnianych kratownicach wykonanych z występującego w tym regionie drzewa cedrowego yamizo sugi (fot. 3). Zastosowano także inne lokalnie dostępne materiały wykończeniowe. Ściany wewnętrzne zostały pokryte tradycyjnym papierem ryżowym karasuyama washi, a na posadzki zastosowano kamień naturalny ashino-ishi. Ściany zostały przeszklone dużymi przezroczystymi płytami szklanymi. Architektura budynku zmieniającego się pod wpływem padania promieniami światła, które przenikając przez delikatną strukturę kratownic tworzy cienie wyglądające jak ażur, dzięki swojej przezierności komponuje się z otoczeniem.

Drewno jest także wyróżnikiem trzykondygnacyjnego budynku „Sunny Hills” w Minami Aoyama (Sanī Hiruzu;2013), którego konstrukcja opiera sie na tradycyjnym trójwymiarowym układzie jigoku gumi, wykonanym całkowicie z drewna (fot. 4a). Dzięki swojej trójwymiarowości elementy drewniane mają bardzo smukłe przekroje 60 mm x 60 mm. Zastosowano identyczne białe drewno cedrowe, którego także używa się do produkcji pałeczek używanych do spożywania tajwańskich ciasteczek, które są sprzedawane w sklepie „Sunny Hills Aoyama” mieszczącym się w tym budynku. Obiekt całkowicie pokryty cyprysowym drewnem wyróżnia się wśród ulicznej zabudowy i stanowi nawet atrakcję turystyczną widniejąca na liście najciekawszych miejsc w Tokio. Spod ażurowej konstrukcji widać transparentne szkło, a na parterze zieleń (fot. 4b). Szerokie schody prowadzą na kolejne piętra ciastkarni. Na dachu znajduje się odkryty taras, z którego jest wspaniały widok na okolice Aoyamy. Wieczorem budynek przypomina rozświetloną latarnię.

Budynek „Asakusa Culture Tourist Information Center” (Asakusa Bunka Kankō Sentā, 2012) jest także inspirowany architekturą tradycyjną, do której nawiązuje zastosowane drewno oraz podział całej bryły na siedem części elementami nawiązującymi do połaci tradycyjnych dachów spadzistych (fot. 5a). Drewniane żaluzje zostały zamontowane na siedmiu „warstwach” budynku, którego poszczególne części ułożone jedna na drugiej wygladają jak niezależne całości (fot. 5b).

„Coeda House” (Koeda Hausu, 2017) – budynek kawiarni niedawno ukończony w prefekturze Shizuoka jest otwartym pawilonem o konstrukcji przypominajacej parasol, przekrytym dachem z drewna cyprysowego (hiba). Podporami struktury, której inspiracja był pień i korona drzewa, są także smukłe stalowe słupy o średnicy 90 mm (fot. 6). Transparentne szklane ściany harmonizują z krajobrazem oceanu. W ramach tej grupy materiałów zaprezentowany został także projekt znajdującego się obecnie w budowie stadionu olimpijskiego w Tokio – „National Olympic Stadium” (Kokuritsu Kyōgijō, 2020). Konstrukcja obiektu, inspirowanego architekturą tradycyjnej świątyni opiera się na drewnianej kratownicy (fot. 7).

„Paper” (kami)

Papier jest bardzo delikatnym materiałem budowlanym, ale posiada pewna elastyczność. Można stosować papier w formie tradycyjnie produkowanego papieru washi, lub też w trakcie procesu produkcyjnego powlekać papierem w postaci płynnej inne materiały, takie jak np. metal. Wśród przykładów zastosowania papieru w architekturze Kengo Kumy wyróżnić można pawilon we Włoszech – „Paper Cocoon” (2015), którego powłoka (fot. 8a) została wykonana skręconego i „utkanego” papieru (fot. 8b).

Z kolei w budynku „Archives Antoni Clavé” w Paryżu (2017) wykorzystano technikę powlekania papierem (washi mabushi) paneli aluminiowych. Dzięki temu można było uzyskać pożądaną przezierność tych paneli (fot. 9).

„Earth” (tsuchi)

Jeśli washi można określić, jako formę przejściową pomiędzy materiałem płynnym a stałym, to ziemia jest czymś pośrednim pomiędzy materiałem stałym, płynnym i gazem [5], w zależności od czasów kiedy ją stosowano (np. budownictwie tradycyjnym stosowane były ściany z ziemi) oraz form (np. mieszanie z innymi materiałami, powlekanie). W wielu budynkach stosuje się obecnie ogrody na dachu, „zielone tarasy”, a także „zielone ściany”, czyli tzw. „ogrody wertykalne”. Przykładem obiektu z wertykalym ogrodem „Toshima no mori” jest „Toshima Ecomusee Town” (Toshima Ekomyūze Taun, 2015) w Tokio. Budynek jest drapaczem chmur o wysokości 189 m, zawierającym mieszkania na kondygnacjach wyższych oraz „Toshima-ku City Office” na niższych [6]. Architekt potraktował budynek jak pojedyńcze gigantyczne drzewo. Liście są „atomami”, które łagodnie osłaniają budynek. Delikatna zielona osłona nazwana „Eco Veil” składa się z panelu zasilania energią słoneczną, drewnianych przesłon z recyklingu oraz z panelu do zazieleniania (fot. 10).

„Stone” (ishi)

Jak podkreśla architekt, który odżegnuje się od betonu oraz od licowania betonu kamieniem, kamień naturalnym długo nie był jego ulubionym materiałem budowlanym [7]. Obecnie Kengo Kuma stosuje jednak kamień w postaci bloków kamiennych, które wg niego, prezentując różne konfiguracje, kolory i smugi wyglądają naturalnie. Jednym z przykładów jest hol wystawowy i sklepy „Chokkura Plaza” (Chokkura Hiroba, 2006) w Takanezawamachi w prefekturze Tochigi (fot. 11a) – obiekt który znajduje się w pobliżu zaprojektowanego również przez Kumę dworca Hōshakuji Station (Hōshakuji-eki, 2008). Diagonalna konstrukcja ramowa zastosowana w budynku „Chokkura Plaza” nawiązuje do popularnego w okolicy kamienia ōya ishi, z którego wybudowane sąznajdujące się obok zabytkowe spichlerze (fot. 11b). Lekkie ekrany kamienne wykonane z oya ishi wzmocniono stalowymi ramami. Konstrukcja ta została także twórczo przetworzona w projekcie stacji, gdzie układ diagonalny został odtworzony w drewnie.

Pełnym ekspresji obiektem z prefabrykatów betonowych jest muzeum „V&A Dundee” (2018) w Szkocji (fot. 12a). Trapezowa forma prefabrykatów oraz kształt budynku wynikły z inpiracji krajobrazem klifowego wybrzeża (fot. 12b).

„Tile” (kawara)

Obiekty zawierające dachówki ceramiczne użyte jako element ścian osłonowych odznaczają się „koronkową robotą”. Przykładem takiej realizacji może być muzeum „Xinjin Zhi Museum” (2011) w Chengdu w Chinach. Wyprodukowane na miejscu dachówki zostały umieszczone na drutach ze stali nierdzewnej w postaci miękko opadających kurtyn osłaniających budynek (fot. 13). Identycznymi dachówkami zostały pokryte ściany oporowe. Stworzona została jednorodna kompozycja idealnie wkomponowana w krajobraz. Innym budynkiem wykorzystującym zalety dachówek jest muzeum „China Academy of Art’s Folk Art Museum” (2015). Jednokondygnacyjny obiekt usytuowany na wzgórzach podzielony został na wieloboki pokryte trójkątnymi dachami. W elewacjach zastosowane zostały ekrany wykonane z dość dużych dachówek umocowanych do metalowych siatek ze stali nierdzewnej, tworzących kształty rombów (fot. 14). Budynek obrazuje filozofię cząstek materiału powielonych i równoważących skalę obiektu.

„Glass” (garasu)

Podobnie jak dachówka, szkło również wywodzi się z postaci płynnej, która zamienia się na stałą i powiązane jest w ten sposób z „ogniem”, który istotny jest w procesie powstawania materiału. Z tego względu architekci często łączą szkło z wodą (np. Bruno Taut w „Glass Pavilion”, 1914). Budynkiem reprezentującym szkło w twórczości Kengo Kumy jest m.in. sklep z biżuterią „Tiffany Ginza” (Tifanī Ginza, 2008). Cała jego elewacja frontowa została wyłożona 292 kwadratowymi panelami szklanymi umieszczonymi na stalowej kratownicy pod lekkim kątem (fot. 15a). Szkło zostało laminowane dwiema warstwami aluminium z gatunku, który stosowany jest normalnie do produkcji skrzydeł samolotów (fot. 15b). Każdy panel jest także iluminowany ciepłym światłem wytwarzanym przez oświetlenie lampkami LED zainstalowanymi od spodu. Stojąc z bliska czuje się, jak oświetlone panele dają efekt blasku bijącego od elewacji. Z daleko widać bogatą wielowarstwową głębię oraz teksturę ściany, uzyskaną poprzez odbicia pod różnymi kątami sąsiednich budynków.

Ciekawym budynkiem, łączącym szkło z innymi materiałami, jest „Toyama Kirari”(Toyama Kirari, 2015) w mieście Toyama, zawierający m.in. muzeum szkła i bibiliotekę. Obiekt posiada fasadę, na której połączono trzy lokalnie pozyskiwane materiały – szkło, aluminium i kamień (fot. 16a). Nawiązuje do industrialnej przeszłości miasta, które obecnie podlega rewitalizacji.
Architekt dzięki zróżnicowanym profilom uzyskał efekt ruchu i dynamicznie zmieniającej się fasady pod wpływem rozszczepienia światła. Materiały te widziane od strony wnętrza pięknie kontrastują z panelami drewnianymi z lokalnego drzewa cedrowego (fot. 16b). Połączenie ze szkłem sprawia, że fasada podlega ciągłym wizualnym zmianom.

Przykładem innego obiektu bazującego na szkle jest jeden z budynków na stacji Shibuya Station, będącego w budowie ramach projektu „Shibuya Station Development Project” (Shibuya-eki gaiku kaihatsu keikaku, 2019, fot. 17a). Dzięki manipulowaniu słupkami ściany osłonowej, wysokościowiec uzyskał organiczną formę. Trzy rodzaje żeber aluminiowych o zróżnicowanych przekrojach zostało zastosowanych w powłoce części dolnej, a także trzy rodzaje komponentów ściany osłonowej, dzięki czemu uzyskano efekt trójwymiarowej przestrzenności i kontynuacji (fot. 17b).

„Resin” (jushi)

Żywica jest materiałem pochodzenia naturalnego, który także łączy się z innymi materiałami. Przykładem realizacji wykorzystujących żywice jest herbaciarnia „Oribe Tea House” (Oribe no chashitsu, 2005) w prefekturze Gifu. Przenośny pawilon został zbudowany z połączonych wiązek plastikowej tektury o grubości 5 mm, pociętej i połączonej w zaokrąglony kształt (fot. 18). Podobne pawilony, ale z zastosowaniem płyt akrylowych powstały także w Rzymie, Pekinie i Paryżu.

Z kolei w resturacji „Tetchan” (Tetchan, 2014) w Kioto do dekoracji wnętrz wykorzystano kolorowe, niezdatne do żytku kable LAN mojamoja (fot. 19). Po recyclingu wykorzystano je do produkcji mebli, lamp oraz okładziny ścian we wnętrzu.

„Metal” (kinzoku)

Obok betonu także metal kojarzący się z architekturą XX wieku początkowo nie był ulubionym materiałem Kengo Kumy [8]. Jednak architekta zainteresował SMA (shape-memory alloy) nazywany także smart metal – nowoczesny stop metalowy z pamięcią kształtu. Metale takie, w związku ze swoimi właściwościami odkształcania kojarzą się z naturą. W architekturze, dzięki metalowi można osiągnąć równowagę pomiędzy wytrzymałością i formą. Przykładem realizacji jest budynek mieszkalny „Green Cast” (2011) w Shizuoce, którego elewacja została wykonana z płyt odlewanych z aluminium o teksturze organicznej. Płyty zostały zintegrowane z wentylacją, z pojemnikami na zieleń oraz z systemem ich nawadniania. Elementy z płyt mogą być nachylane i obracane – takie ich zróżnicowanie nadaje elewacji organiczny wygląd (fot. 20). Innym przykładem jest budynek biurowy „Hongkou SOHO” (2015) w Szanghaju w Chinach składający się z części wysokiej i niskiej (fot. 21). W elewacji części wysokiej, dzięki zastosowaniu przezroczystej siatki aluminowej, uzyskano efekt pnącej się ku górze połyskującej powierzchni. Aluminiowe „plisy” o zmiennej wysokości rzucają zróżnicowane cienie, dzięki czemu elewacja jest także dynamiczna. Elementy ściany osłonowej z części wysokiej zostały także przedłużone w części niskiej, dzięki czemu odnosi się wrażenie, że budynek „wyrasta” z ziemi.

„Membrane/fiber” (maku/sen’i)

Ostatnim materiałem w „laboratorium” Kengo Kumy jest „włókno”, które jest m.in. niezbędne do powstania tkaniny. Włókna różnią się budową, także w czasie tkania. Wyróżnić można „tkanie trójosiowe” (triaxial weaving) [9]. Umożliwa ono wykonywanie tkanin trójwymiarowych. Celem architekta było osiągnięcie dużej wytrzymałości przy zastosowaniu zwyczajowo miękkich włókien. Membrana tworzy obudowę struktury rozciągliwej i może być wytwarzana na wiele sposobów, np. szyta, klejona, spawana elektrycznie lub zgrzewana. Istnieje szereg tkanin, które są stosowane do membran, np. PTFE – politetrafluoroetylen, czyli teflonowe włókna szklane, SiPE – włókno szklane powlekane silikonem, ePTFE – tkany PTFE, ETFE – tetrafluoroetylen etylenu, PVC – poliester powlekany winylem i HDPE – polietylen o wysokiej gęstości.

Przykładem realizacji jest „Tee Haus” (2007), domek herbaciany znajdujący się we Frankfurcie o niecodziennym kształcie membrany. Został on wykonany z materiału o nazwie Tetra, do którego wykorzystuje PTFE (Polytetrafluoroethylene). Konstrukcja w postaci podwójnej membrany jest wypełniona powietrzem (fot. 22).

Innym pawilonem herbacianym jest „Floating Tea House” (2007), wykonany w Japonii na ekspozycję w Waszyngtonie. Balon z polichlorku winylu został wypełniony helem i przykryty lekką tkaniną „Super Organza” (fot. 23), a następnie przewieziony na ekspozycję.

Projektem o większej skali jest obiekt pełniący funkcję biurową oraz wystawową – „Komatsu Seiren Fabric Laboratory fa-bo” (Komatsu Seiren Faburikku Raboratorī fa-bo, 2015) w Ishikawa. Budynek wykonany z betonu został wzmocniony dzięki użyciu kabli z włókna węglowego (fot. 24a). Kurtyna z kabli nadała obiektowi ciekawą, transparentną formę (fot. 24b).

Włókno pełni także ważną rolę w projekcie nowego dworca w Tokio – „New Shinagawa Station” (Shinagawa Shin-eki, 2020). Zasadniczym elementem konstrukcyjnym jest tutaj ogromny dach ze stali i drewna, powleczony półprzezroczystą teflonową membraną (fot. 25a). Celem takiego przekrycia jest uzyskanie efektu zbliżonego do tradycyjnych ekranów shōji. Technika origami z kolei została zastosowana przy podziale dachu na mniejsze elementy (fot. 25b). Przejrzyste membrany ETFE (Ethylene Tetrafluoroethylene) zostały rozmieszczone w miejscach pomiędzy kolejnymi sekcjami dachu, aby zapewnić widok nieba i kontakt w otoczeniem.

***

Kengo Kuma prowadzi firmę projektową Kengo Kuma & Associates. Kuma realizował liczne projekty w Japonii oraz w ponad dwudziestu krajach za granicą. Otrzymał nagrodę Japońskiego Instytutu Architektury (Architectural Institute of Japan AIJ, Nihon Kenchiku Gakkai) i nagrody zagraniczne. Opisana wystawa, odbywająca się w przyjemnych, zabytkowych wnętrzach Tokyo Station, znakomicie obrazuje twórczość architekta, której motywem przewodnim są materiały i ich laboratoryjne przetwarzanie, co pozwala na mu uzyskanie nowatorskich płaszczyzn i powierzchni, konstrukcji, przekryć, ścian osłonowych i powłok.

Przypisy i literatura

[1] Przyznawana corocznie Nagroda Pritzkera (Pritzker Architecture Prize) została ustanowiona w 1979 r. przez rodzinę Pritzkerów z Chicago. Nagroda honoruje wybitnych, żyjących architektów, którzy poprzez swoją sztukę, zaangażowanie i wizjonerstwo wzbogacają człowieka i jego otoczenie poprzez swoje dzieła architektoniczne. Nagroda Pritzkera uznawana jest za najbardziej prestiżową nagrodę dla architektów, odpowiednika nagrody „Nobla” w architekturze.

Liczba architektów japońskich, którzy ją otrzymali jest wyjątkowo duża, są to: Kenzo Tange (1987), Fumihiko Maki (1993), Tadao Ando (1995), Kazuyo Sejima i Ryue Nishizawa (2010), Toyo Ito (2013) oraz Shigeru Ban (2014). Nie wszyscy wybitnie architekci zostali jednak odznaczeni nagrodą Pritzkera, wśród takich nieodznaczonych, ale uznanych na świecie architektów japońskich są Arata Isozaki i nieżyjący już Kunio Maekawa i Kisho Kurokawa.

Kengo Kuma (ur. 1954) stał się znany w ciągu ostatnich kilkunastu lat, w czasie których zrealizował wiele projektów w Chinach. Obecnie architekt ten jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych architektów w Japonii i ma wiele realizacji za granicą. Jego filozofia jest przeciwstawna podejściu Tadao Ando, który tworzy swoje unikalne formy z żelbetu. Kengo Kuma realizuje obecnie dwa ważne projekty – projekt stadionu olimpijskiego w Tokio „National Olympic Stadium” oraz projekt nowego dworca kolejowego na linii Yamanote o tymczasowej nazwie „New Shinagawa Station”. Ponieważ troje rówieśników lub młodszych od Kengo Kumy architektów japońskich otrzymało Nagrodę Pritzkera (Sejima ur. 1956; Nishizawa ur. 1966; Ban ur. 1957), jest rzeczą niezmiernie ciekawą, czy Kengo Kuma zostanie w przyszłości także nagrodzony.

[2] Wystawa w Tokyo Station Gallery trwa od 3 marca do 6 maja 2018 r.

[3] Kuma, K.: Return to Materials, The Japan Architect, nr 109, 2018.

[4] Carpo, M. Particlized: The New Arts and Sciences of Particles, The Japan Architect, nr 109, 2018. (org. ang.: Kuma went on to develop the non-figural, aggregational, atomized, or „particlized” style for which he is now famous, and which has become his trademark and rallying call. For, as he claimed back then, particlization is way more than an architectural style: it is a view of the world, a philosophy itself.)

[5] Kuma K.: Earth, The Japan Architect, nr 109, 2018.

[6] http://www.skyscrapercenter.com/building/toshima-ecomusee-town/19545 (2018.03.23).

[7] Kuma, K.: Stone, The Japan Architect, nr 109, 2018.

[8] Kuma, K.: Metal, The Japan Architect, nr 109, 2018.

[9] Kuma, K. Membrane/fiber, The Japan Architect, nr 109, 2018.

©zdjęcia E.M. Kido